Crni talas je termin koji označava izvestan broj filmova snimljenih u bivšoj Jugoslaviji od kasnih 1960-tih do početka 1970-tih. Iako ne postoji zvanični manifest pokreta, nesporno postoje zajedničke karakteristike koje, formalno i sadržajno, povezuju filmove istaknutih jugoslovenskih reditelja tog vremena poput Dušana Makavejeva, Živojina Pavlovića, Želimira Žilnika, Saše Petrovića i drugih.

,,Crni talas” nastao je kao reakcija na seriju partizanskih filmova koji su veličali narodno-oslobodilačku borbu tokom Drugog svetskog rata, čiji su likovi često bili prosti instrumenti propagande.

Otvorena propaganda skrenula je interesovanje mladih stvaralaca na bavljenje psihopatologijom ljudske duše, kao i analizom i dekonstrukcijom represivnog političkog aparata koji je pokušavao da porekne individualnu slobodu, označavajući je kao delatnost protiv kolektiva.

Tako je došlo do reinterpretacije prošlosti u naturalističkom stilu i analize sadašnjosti, uz beskompromisnu kritiku društva.

Rezultat je bio zabrana i cenzura nekih od najekstremnijih filmova tog perioda i dobrovoljno izgnanstvo vodećih ličnosti pokreta. Neophodno je napomenuti da prvobitna namera reditelja nije bila poziv na političku revoluciju i smenu režima, već kritika društva tadašnje SFRJ, u nadi da će odjek ovih filmova učestvovati u stvaranju unapređenog i humanijeg socijalizma.

U umetničkom smislu pokret crpi uticaje francuskog Novog talasa, Cinema Verite i autorskog filma koji je počeo da cveta u Francuskoj i zatim se, kao epidemija, proširio po umovima mladih umetnika širom Evrope (sa značajnim odjekom u američkom, indijskom i japanskom filmu). Italijanski neorealizam i češki filmski talas imali su veliku ulogu u formiranju poetskih stanovišta Crnog talasa.

Uz izvesnu količinu umetničke slobode, u državi koja je zvanično usvojila lenjinističku doktrinu da promoviše film kao najvažniju od svih umetnosti, koristeći inovativni i eksperimentalni pristup, režiseri Crnog talasa uspeli su da snime određen broj filmova koji su oduševili stranu i domaću kritiku, kao i gledaoce na velikim evropskim festivalima.

15. Kolt 15 GAP (1971)

Naslov ovog kratkog dokumentarno-igranog hibrida akronim je rečenice – Kupim otpatke, ližem tanjire, 15 godina, aktivno, pasivno. Režirali su ga Jovan Jovanović i Miodrag Milošević.

Anarhični stil i apsurdni humor, poludokumentaristički slikaju portret samoproklamovanog marksističkog fanatika i njegovih komičnih pogleda na društvo, iako postoje trenuci kada film nadrasta u snažnu predstavu stvarnosti koja sondira različite nijanse života u Beogradu.

14. Mlad i zdrav kao ruža (1971)

Prvi dugometražni film pomenutog Jovana Jovanovića. Reditelj nastavlja da razrađuje upotrebu anarhičnih i haotičnih motiva, stvarajući jednog od najozloglašenijih protagonista u istoriji jugoslovenskog filma. Stiv (Dragan Nikolić, koji je ubrzo postao seks simbol tadašnje Jugoslavije, zahvaljujući svojim, ponekad naivnim, ali uvek šarmantnim, ulogama ženskaroša, ganstera i bitangi) sitni je kriminalac bez griže savesti koji se uzdiže kroz svet kriminalnog podzemlja.

Ubrzo postaje revolucionar/gangster koji okupira poznati beogradski hotel ,,Jugoslavija” sa svojom hordom raspuštenica, narkomana i zabludele omladine. U hotelu se upuštaju u veliku orgiju koja svojim vizuelnim intenzitetom podseća na pojedine scene Pazolinijevog filma ,,120 Dana Sodome i Gomore”.

Njegova, sada već kultna rečenica ,,Ja sam tvoja budućnost” odzvanja jezivim osećajem u ovoj grotesknoj viziji razbesnele omladine sukobljene sa svakim oblikom autoriteta. Film je zabranjen nakon premijere, a rehabilitovan 2006. godine.

13. Kaja, ubit ću te (1967)

Film u režiji Vatroslava Mimice obrađuje epizodu iz Drugog svetskog rata u malom idiličnom primorskom selu u Hrvatskoj. Početak rata donosi nemir u selo i okreće prijatelje jedne protiv drugih. Pjero se pridružuje fašističkim kolaboracionistima i počinje da maltretira dobroćudnog vlasnika prodavnice, Kaju, koji tajno pomaže pokret otpora.

Film počinje desetominutnom eksperimentalnom montažom apstraktnih slika uključujući paukove, zgrade koje propadaju, poplave, ribe i crkve. Ovaj nekonvencionalni početak uvodi nas u nadrealno i misteriozno okruženje, provocirajući snažne podsvesne vizije rata, skrnavljenja i ludila. 

12. Jutro (1967)

Film ,,Jutro”, reditelja Puriše Đorđevića, obrađuje postratni period na originalan i verodostojan način. Ukratko, prvog jutra nakon proglašenja mira, partizani počinju da se razračunavaju sa svojim političkim neprijateljima. Iako je rat završen, ubijanja ne prestaju. Junak filma se postepeno razočarava u cilj za koji se borio.  

Đorđevićev ,,J’ai accuse” masovnih egzekucija u ime Revolucije oslikava gorki ukus pobede iz perspektive idealiste, čiji se optimizam i vera u promene nasilno urušavaju pred njegovim očima, dok postaje svedok građanskog rata koji tinja u senci borbe koju je smatrao legitimnom i iskrenom.

11. Delije (1968)

Mića Popović, reditelj “Delija” bio je priznati slikar, pre nego što se upustio u svet filma. Njegova umetnost preopoznatljiva je po subverzivnom i satiričnom karakteru, koji je uspešno preneo i na filmsko platno. “Delije” su priča o dva brata, Isidoru i Gvozdenu, nezaposlenim ratnim veteranima. Nesposobni su da se prilagode mirnodopskom periodu. Nedostatak održivog porodičnog života i stvaranja domaćinstva gura braću na margine društva.

Isidor i Gvozden sa sobom nose automatske puške koje im je dala vojska, kao podsetnik da je rat njihova jedina stvarna profesija. U nedostatku pravih neprijatelja, polako se okreću jedan protiv drugog.

Isidor i Gvozden su tipični protagonisti Crnog talasa – beznadežni, očajni, buntovni i marginalizovani. Takođe, oni predstavljaju generaciju ljudi koji su, nakon rata, izgubili svoj put, ostali neobrazovani i iz rata izašli emocionalno oštećeni. Kako su naoružani i imaju dosta borbenog iskustva, oni postaju potencijalni neprijatelji države.

Posebno je upečatljiva uvodna scena filma, tokom koje se upoznajemo sa svakim likom pojedinačno, kroz seriju kadrova, u maniru policijske istrage, praćene ciničnim glasom naratora koji iznosi njihove karakterne osobine.

10. Nemirni (1967)

Film “Nemirni”, kojipotpisuje Kokan Rakonjac, govori o policijskoj potrazi za nestalom devojkom koja je osumnjičena da je umešana u niz fatalnih automobilskih nesreća. Pravi dramski sukob filma razvija se između mlade generacije 1960-tih i generacije njihovih roditelja, slično kao u Jovanovićevom delu, “Mlad i zdrav kao ruža”.

Anti-tradicionalan, po pitanju forme ali i sadržaja, Rakonjac koristi rok muziku i kameru iz ruke kako bi dočarao nemirni mladalački duh. Film na izvanredan način predstavlja beogradsku kontrakulturu 1960-ih, zbog čega je stekao status kultnog ostvarenja. Tome je doprinela iznenadna smrt reditelja, pod nerazjašnjenim okolnostima, dve godine nakon snimanja.

9. Plastični Isus (1970)

Prvi i jedini dugometražni film Lazara Stojanovića, “Plastični Isus”, zaista je jedinstven, iako u njemu mogu da se pronađu refleksije na Godarovu “Kineskinju” u upotrebi meta-filmskih elemenata i tehnika ,,srpskog reza”, koju je ustanovio Dušan Makavejev. (U pitanju je tehnika kojom se stvara haotična mešavina arhivskih snimaka sa radikalnim prekidima kontinuiteta. Ovom tehnikom reditelji su često iznosili socijalnu i ideološku kritiku režima.)

Glavni tok priče prati nezavisnog filmadžiju, Toma Gotovca, dok pokušava da napravi svoj prvi film, istovremeno preživljavajući u Beogradu bez posla i novca. Upliće se u ljubavni trougao sa tragičnim završetkom. “Plastični Isus” je lošu reputaciju zaradio komparativnim korišćenjem arhivskog materijala u kom predstavlja partizane, naciste i ostale frakcije, koje su učestvovale u sukobima tokom Drugog svetskog rata, prikazujući ih bez ikakve razlike.

Vrhunac ideološkog jeresa dešava se kada Stojanović ređa slike koje porede ,,doživotnog predsednika” Josipa Broza Tita sa Adolfom Hitlerom. Odmah nakon premijere, “Plastični Isus” bio je zabranjen i etiketiran kao anti-državni, sa elementima pornografije. Reditelj filma Lazar Stojanović osuđen je na tri godine zatvora. Film je izvađen iz bunkera 1990. godine.

8. Praznik (1967)

Đorđe Kadijević, pionir jugoslovenskog horor žanra, najpoznatiji je po televizijskom filmu “Leptirica”. Svojim kinematografskim debijem “Praznik” iz 1973. godine, upoznaje publiku sa opozicijom narodno-oslobodilačke borbe. Priča je smeštena u neimenovano selo pod četničkom upravom u vreme Božića. Seljani se nadaju da će veliki praznik prići u miru. Međutim, nakon obaranja savezničkog aviona i zarobljavanja posade, zaplet se zakuvava. Četnički komandant narednik Katić, poziva pilote na svečanu večeru.

Kadijević vešto komunicira simbolikom u svom radu, pa tako, primera radi, parodira Poslednju večeru Da Vinčija, parafrazirajući istovetnu kompoziciju čuvene slike, ovoga puta sa narednikom u centru, koji zdušno propoveda svoju primitivnu životnu filozofiju. Anticipacija rediteljevog kasnijeg interesovanja za horor žanr prepoznaje se u liku Manola, seoskog dželata. Njegova zastrašujuća pojava vezuje se za demonsku i htonsku dimenziju, te uliva strah u sujeverne seljane. Predstavljen kao mistična kreatura onostranog potencijala, Manolo tokom filma ne izgovara nijednu reč.

Na sledećoj strani pročitajte nastavak. 

PageBreak

7. Tri (1965)

“Tri”je savršeni primer omnibus filma Crnog talasa. Scenario i režiju potpisuje Aleksandar Petrović, a film čine tri epizode iz različitih perioda Drugog svetskog rata. Protagonista, Miloš Bojanić, na početku rata svedoči ubistvu nevinog čoveka u sveopštem ludilu, panici i paranoji. U trenutku kada je rat na vrhuncu, Bojanića progone Nemaci u izuzetno dinamičnoj sceni potere, dok je na samom kraju rata, primoran da odluči o sudbini devojke buržoaskog porekla, koja je optužena za izdaju.

Bata Živojinović, čuven po mnogobrojnim ulogama u jugoslovenskim partizanskim filmovima koji su mu obezbedili nadimak Bata Životinja, igra naslovnu ulogu u ovom egzistencijalističkom, hiperrealističkom pogledu na rat koji ukazuje na značajno i kontroverzno pitanje svog vremena – opravdanost postupaka partizanske tajne službe u neposrednom posleratnom periodu. Film “Tri” oslanja se na “Grad”, prvi omnibus Crnog talasa i ostvarenje koje se smatra začetnikom žanra, u režiji Živojina Pavlovića, Kokana Rakonjca i Marka Babca.

6. Rani radovi (1969)

“Rani radovi” zauzimaju važno mesto u jugoslovenskom Crnom talasu zbog kontroverze koja ih je okruživala i poslužila kao primarna meta reakcionarskoj ofanzivi koja će konačno razmontirati pokret. Reditelj filma Želimir Žilnik započeo je karijeru kao dokumentarista. U pozamašnom opusu kratkih dokumentarnih filmova ističu se “Crni film”, “Lipanjska gibanja” i “Žurnal o omladini na selu, zimi”.

Njegov dugometražni debi, “Rani radovi” (naslov referiše na rane radove Karla Marksa), osvojio je Zlatnog medveda na Berlinskom filmskom festivalu 1969. godine.

Priča o grupi marksističkih revolucionara koji pokušavaju direktnom akcijom da utiču na društvo u kome žive, podižući političku svest sugrađana, naišla je na različito mišljenje kritičara i publike, mada su cenzori ostali saglasni sa osudom. Želja da se ,,popravi” socijalizam u krizi, može da se sumira jednom Žilnikovom izjavom: ,,Bilo bi veoma korisno kada bismo počeli sa likvidacijom ovih stvari koje nas provociraju da snimamo društveno kritičke filmove.” Naracija je netradicionalna, što je karakteristično za reditelja koji se ruga i potpuno napušta filmske konvencije. Scenario je zasnovan na adaptaciji ranih političkih i filozofskih kritika Karla Marksa i otvoreno provocira režimske strukture koje navodno sprovode marksizam.

5. Kad budem mrtav i beo (1968)

Film pikarskog karaktera, pun crnog humora i satire, istovremeno je i prva uloga ranije pomenutog Dragana Nikolića. Režirao ga je veliki majstor srpskog filma, Živojin Žika Pavlović. Film pripoveda o životu još jednog junaka sa margine. Džimi Barka je sitni presstupnik koji se sasvim slučajno postaje pevač narodnih pesama. Kako je prilično netalentovan, sčedi serija nezgoda i nesporazuma, sa tragičnim završetkom, koji je potpuno u duhu čitavog talasa.

Ono što Pavlovića ralikuje od drugih reditelja generacije jeste njegova upotreba mizanscena. On je reditelj koji polaže na očuvanje kontinuiteta vremena i prostora u ujednačenom ritmu, ne remeteći ga rezovima i čestim promenama kadrova u montaži. “Kada budem mrtav i beo” deo je trilogije koju čine “Buđenja pacova” i “Zaseda”.

4. Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT-a (1967)

Ludačka epizoda ljubavne veze između Ahmeda i Izabel, koju je režirao priznati jugoslovenski art-house autor Dušan Makavejev, ispričana je sa neutralnog stanovišta, uz stilske odlike dokumentarnog filma i upotrebu arhivskog materijala u rasponu od (uvek zastupljenih) implikacija na totalitaristički režim do obrazovnih filmova o ljudskoj anatomiji. Naracija je netradicionalna i izgrađena na stilskoj dijalektici koja ubrzano, i bez upozorenja, skače sa jedne polovine priče na drugu. 

“Vi se sigurno interesujete za seksualnost?”, sugestivno pitanje koje postavlja medicinski stručnjak, seksolog, izvesni Aleksandar Kostić, otvara ovaj čudnovati film. “Ljubavni slučaj” sagoreva na dihotomiji ljubav/smrt, kada smrt prevladava u okrutnom ubistvu. Eros/Tanatos koncept postavljen je u samom naslovu, uz indikativnu upotrebu veznika ,,ili” kako bi se ukazala večita borba dva principa. Pored doktora Kostića, još jedan naučni autoritet, kriminolog , doktor Aleksić obraća se publici. Sa naučnom preciznošću, lišen emocija, on obrađuje tragični zaključak ljubavne afere.

3. Skupljači perja (1967)

Drugi film Aleksandra Petrovića koji se našao na ovoj listi bavi se romskom kulturom u Jugoslaviji. Romi su marginalizovana nacionalna manjina koja funkcioniše u sopstvenim sistemu zakona i nepisanih pravila. Beli Bora (Bekim Fehmiu), centralna ličnost filma, sakupljač je i trgovac perjem, ali je umešan i u sitne kriminalne aktivnosti, poput prodaje kradenih antikviteta. Bora je okružen neprijateljstvom i društvom koje ne prašta, istom onom koje zaokružuje mikrosvet romske zajednice.

Petrović se upušta u kritiku tihog, nezvanično prijvaćenog aparthejda, koji je usmeren protiv Roma. Takođe kritikuje crkvu kao licemernu, dogmatičnu i zastarelu instituciju. Njegova kritika demistifikatorskuje, duhovita je i efektna. Snimljen u okolini Sombora, uglavom sa naturščicima, film je izuzetan portret života siromašnih, slikan uz sumorni osmeh. Film “Skupljači perja” osvojio je Gran pri filmskog festivala u Kanu 1969. godine.

2. Zaseda (1969)

Završetak Pavlovićeve ,,Trilogije smrti” (koja počinje ,,Buđenjem pacova”, filmom koji se nije našao na listi, ali nesumnjivo treba pogledati) još je jedna priča o posleratnom periodu, re-edukaciji i rekonstrukciji  ruralnih predela Jugoslavije. Protagonista, Ivica, mladi i optimistični partizan zgrožen je ponašanjem svojih nadređenih nakon pobede nad okupatorom. Kad padnu maske, jasno je da su oni samo oportunisti, licemeri i, pre svega, potpuno nezainteresovani za opšte dobro i obećani prosperitet.

Ovom snažnom i grotesknom kritikom Pavlović ukazuje na paralele sa politikom svog vremena. Jedan je od najsmelijih autora pokreta, međutim, niko nije mogao da porekne njegov talenat, koje su međunarodne nagrade i priznanja takođe potvrdile. Živojin Pavlović je dobitnik Srebrnog medveda u Berlinu za film “Buđenje pacova”1965. godine, nagrade za najbolji film u Karlovim Varima 1968. za ostvarenje “Kad budem mrtav i beo”, a “Zaseda” je osvojila  prestižnog Zlatnog lava u Veneciji.

1. V.R. Misterije organizma (1971)

Dušan Makavejev bavi se odnosom seksa i moći u filmu koji zauzima prvo mesto liste esencijalnih filmova jugoslovenskog Crnog talasa. Film predstavlja vrhunac njegovog istraživanja pitanja slobode vezanog za čuvenu seksualnu revoluciju 1960-tih. Glavna junakinja, Milena, pod uticajem frojdovskog psihijatra i psihoanaliticara, Vilhelma Rajha, flertujući poziva na seksualnu revoluciju u svom susedstvu. Glavni argument revolucije je poklapanje sa komunističkom ideologijom, u koordinantnom sistemu u kom se fašizam vezuje za ideologiju destruktivne seksualne represije. Čovek lišen slobodnog postizanja orgazma nalazi zadovoljstvo u moćnoj zameni – samoj moći. Film prati dve paralelne priče. Jedna od njih je Milenino stremljenje da promeni svet, dok je druga dokumentarac o Vilhemu Rajhu.

Inicijali u naslovu imaju dvostruko značenje – V.R. tj. Vilhelm Rajh, ali i W.R. – World Revolution, odnosno svetska revolucija. Javnost i štampa osudili su ovu odu Vilhelmu Rajhu, nazivajući je pornografskom i uvredljivom, a Dušan Makavejev se našao u egzilu, odmah nakon premijere filma.

Pored navedenih, neophodno je pomenuti i još nekoliko filmova koji su ključni predstavnici žanra – osim pomenutog “Buđenja pacova”, tu su “Lisice” Krste Papića i “Uloga moje porodice u svetskoj revoluciji” Bate Čengića.

Tekst: Nikola Budanović

Izvor: Pulse

Zapratite ELLE na Instagramu i prvi dobijte sve insajderske informacije magazina ELLE >>>https://www.instagram.com/elleserbia/